از گنجینهبان تا دانششناس
مریم غفارزادگان
کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی
فارغ التحصیل از دانشگاه علامه طباطبائی تهران
از آن هنگام که بشر خلق نوشتار را آغاز نمود و به ارزش نوشته در تحول تمدن وقوف یافت، نگهداری و حفاظت از نوشتهها را به کسانی واگذار کرد که به حق آنان را "گنجدار" و "گنجینهبان" نامید. گنجدارانی که موظف به حفظ و اشاعه گنج یافتههای بشریت بودند. به مرور زمان و در مسیر علم و هنر نوشتار و براساس امکانات فراهم آمده در طول اعصار "کتاب" به عنوان عالیترین دستاورد مدنی ظاهر شد و گنجبانان با نام با مسمای "کتابدار" همچنان به انجام وظیفهی تعریف شدهی خود که همانا حفاظت از اندیشهی اندیشهورزان بود اشتغال ورزیدند. از آنجا که به شهادت همه اندیشمندان هیچ ابزاری به اندازه کتاب در طول تاریخ علم و تمدن نقش اطلاعرسانی و انتقال دانش را به بهترین شکل ایفا ننموده است، زمانی که نام گذاری حوزههای گوناگون علم آغاز شد و مورد توجه قرار گرفت ، رشته علمی دانشگاهی که به مطالعه در روشهای گردآوری، سازماندهی و اشاعه دانش مضبوط می پرداخت "کتابداری" نامیده شد و به مرور زمان با گسترش امر اشاعه اطلاعات علمی و فرهنگی به "علوم کتابداری و اطلاع رسانی" تغییر نام یافت .تحولات سریع و بی وقفه علم و فناوری اطلاعات در نیمه دوم قرن بیستم و دستاوردهای نو و فراوان این فناوری در دهههای پایانی قرن و دهه نخستین هزاره سوم و استقبال و توفیق کتابداران در بهره گیری از این امکانات برای ارائه خدمات حرفهای آنقدر چشمگیر و مورد توجه بود که جایگاه آنان را در حوزههای دانشگاهی و اجتماعی همپای دیگر تحولات علمی ارتقا داد و نقش آنها را از حافظان اندیشه بشریت به مدیران دانش و دانش شناسی تغییر داد.
تغییر نام رشته از "علوم کتابداری و اطلاعرسانی" به "علم اطلاعات و دانششناسی" مبتنی بر پیشینهای از زمینههای فکری و علمی بوده که این تغییر نام را رقم زد و از دیگر سو متضمن ویژگیهای جدیدی است که عنوان جدید بر آنها دلالت می کند. بهره گیری از مطالعات و دستاوردهای یکصدساله در ساماندهی و سازماندهی اطلاعات در نظام شبکهای رایانهای و مهمترین بخش این خدمات که به انتخاب اصلح در نوشتهها و مطالب ازمیان انبوهی از تولیدات علمی است و وظیفهای بس مهم بر دوش حرفهمندان این حوزهی علمی میافکند.
دانششناسی در ابعاد علمی و نظری همواره در معرض تغییر و پویایی است زیرا دانش همواره در معرض چنین تغییری است و در عرصه عمل نیز حرفهمندان همچون بسیاری از حرفههای دیگر در مواجه با تحولات فزایندهای هستند و این تحولات الزاماتی را میطلبد. با روبرو شدن با نوآوریهای فناورانه ، کتابخانههای سرتاسر جهان در حال وفقپذیری هستند. سرعت تغییر، زمینهی کتابداری جدیدی را بر حسب خدمات و فعالیتها ایجاد کرده است. همچنان که در مقالهای از ارلنداسدویتر(1998) بیان شده " ما فقط نگهبان کتابها به مدت طولانی نیستیم". ما حرفهمندان، فراهم آورندگان اطلاعات در محیطی هستیم که دایماً در حال تغییر است و جایی که نیازهای اطلاعاتی به سرعت و به طور موثر گردآوری میشود. امروزه رسالت ما بهبود بخشیدن خدمات با توجه به افزایش مقدار اطلاعات است. به علاوه حتی اگر ما دوست نداریم فناوری اطلاعات، کار ما را تغییر داده است.
جدا از کسب قابلیتهای فنی که باید با توجه به کارکرد حرفه ادامه یابد، در عصر کنونی حرفهمندان باید از دو مقوله مهارتهای فردی و عمومی نیز برخوردار باشند که آنها را در تسهیل امور کاربران و مشاوره دادن به آنها توانمند سازد. مهارتهای فردی شامل تحلیلگر بودن، خلاق بودن، انعطاف پذیری، روحیه انعکاسی و بازتابنده، توانایی برخورد با طیفی از کاربران، کشف کنندگی، سازگاری، پاسخگو به نیازهای دیگران، اشتیاق و خود انگیزشی است و مهارت های عمومی که برای مفید کار کردن در تمام محیطها و برای حفظ کردن ارتباط بین کارکنان کتابخانه با خودشان و کاربرانشان مهم است؛که از جمله موارد مهم میتوان به سواد اطلاعاتی، ارتباطات، تفکر انتقادی، کار گروهی، اخلاقیات، مسئولیت اجتماعی، حل مساله و رهبری اشاره کرد.
در نهایت به این تغییرات باید این گونه نگاه کرد که اینها نه تنها به مثابه فرصتی برای بازاندیشی جامعه درباره سرشت و کارکردهای حرفه، بلکه زمینهای است در جهت تحول در فرایندها و شیوههای ارائه خدمت از سوی حرفه مندان به جامعه.